WSTĘP

Niniejszy rozdział poświęcony został poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy krótkie łańcuchy dostaw żywności mają pozytywny wpływ na ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i zanieczyszczenia środowiska oraz bioróżnorodność. Przeanalizowany zostanie bilans emisji dwutlenku węgla w KŁDŻ, gdy konsumenci i w połowie puste furgonetki podróżują do punktu sprzedaży w gospodarstwie, aby dostarczyć lub kupić kilka kilogramów produktów. W tym przypadku KŁDŻ przyczyniają się bardziej do globalnego ocieplenia niż transport na duże odległości ciężarówkami lub statkami. Ta cecha krótkich łańcuchów dostaw służy lobby przemysłowemu jako argument przemawiający na korzyść przemysłowego łańcucha żywnościowego. Krótkie łańcuchy stoją na czele nie tylko gospodarki zrelokalizowanej, ale także gospodarki nowej, bardziej ekologicznej, demokratycznej i społecznej. Poszczególne elementy, które będą ją tworzyć, nie są jeszcze ze sobą połączone, w przeciwieństwie do zglobalizowanej gospodarki. W związku z tym organizacyjnie i środowiskowo jest jeszcze wiele do zrobienia. Na przykład podczas omawiania zagadnienia ostatniego etapu dostawy produktów zostanie przeanalizowane, w jaki sposób miasta mobilizują się do tworzenia „stref niskiej emisji” w celu spełnienia kryteriów środowiskowych. Aby osiągnąć europejskie cele środowiskowe na rok 2030, konsultanci obszarów wiejskich mogą (i muszą) wspierać interesariuszy KŁDŻ w ograniczaniu ich emisji CO2 i pracy nad transformacją agroekologiczną. W niniejszym rozdziale dokonana zostanie analiza elementów, które mogą mieć wpływ na równowagę środowiskową w projektach krótkich łańcuchów dostaw żywności oraz zilustrowane zostaną dobre praktyki, by móc wdrażać je na szczeblu lokalnym.

CELE ROZDZIAŁU/STRESZCZENIE

Konsultanci obszarów wiejskich znajdą w niniejszym rozdziale informacje na temat wpływu KŁDŻ na transformację ekologiczną, ponieważ muszą oni znać i stosować najbardziej przyjazne dla środowiska praktyki mające na celu ograniczenia emisji CO2 i innych zanieczyszczeń powietrza, ilości opakowań niezdatnych do ponownego wykorzystania oraz stosowania szkodliwych chemikaliów. Dzięki niniejszemu rozdziałowi będą oni dysponować rozwiązaniami pozwalającymi na zminimalizowanie tego wpływu w projektach, którymi będą zajmować się na szczeblu lokalnym. Temat ten opiera się na francuskim ruchu legislacyjnym i teoretycznym zwanym transformacją ekologiczną, który zostanie szczegółowo opisany w celu zwrócenia uwagi na bardziej zrównoważony system rolno-spożywczy.

SŁOWA KLUCZOWE

transformacja ekologiczna, ekologizacja rolnictwa, agroekologia, opakowania wielokrotnego użytku, przetwórstwo lokalne, łączenie dostaw, gospodarka lokalna

CELE DYDAKTYCZNE

Konsultanci są świadomi „słabych ogniw” krótkich łańcuchów z punktu widzenia agroekologii. Zdobędą wiedzę, jak dobierać argumenty, aby przekonać swoich partnerów (pośredników, rolników, konsumentów, lokalne gminy itp.) do krótkich łańcuchów dostaw żywności. Dowiedzą się, jak podejmować decyzje (lub stymulować dynamikę), które pozwolą na poprawę oceny środowiskowej projektu(ów).

Czynniki wpływające na równowagę środowiskową i co należy zrobić, aby ją poprawić

W niniejszym rozdziale przeanalizowane zostaną możliwości zastosowania technik przyjaznych dla środowiska na głównych etapach krótkich łańcuchów dostaw żywności. Celem jest pokazanie przyszłym konsultantom, w jaki sposób powinni interweniować, aby ograniczyć emisję CO2 i innych zanieczyszczeń powietrza, ilość opakowań niezdatnych do ponownego wykorzystania oraz stosowanie szkodliwych chemikaliów. Krótki łańcuch dostaw żywności stanowi alternatywny sposób wzmocnienia tych działań, ponieważ jego konsumenci cechują się zwykle otwartym umysłem i wrażliwością na kwestie ochrony środowiska, co więcej, większość z nich jest skłonna zapłacić więcej za żywność ekologiczną lub stosowanie bardziej przemyślanych technologii rolniczych i transportowych. Tendencja ta wymaga większej wiedzy i wsparcia ze strony konsultantów środowiskowych, którzy pomogą uzyskać lepsze zrozumienie agroekologii, bioróżnorodności, suwerenności żywnościowej i produkcji ekologicznej, które są często wymagane przez świadomych konsumentów i rolników.

W pierwszej kolejności zostanie zdefiniowany francuski termin „transformacja ekologiczna”, której znaczenie i przyszłą rolę w europejskiej Wspólnej Polityce Rolnej podkreśla Parlament Europejski (European Parliament, 2016) oraz Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) (Savigny, G. 2019). Savigny stwierdziła, że EKES pragnąłby, aby projekt dotyczący agroekologii został rozpowszechniony w całej UE w oparciu o ustrukturyzowany plan działania oraz różne formy wywierania wpływu na szczeblu lokalnym, regionalnym i europejskim. Wymieniła pewne środki, które przyczyniłyby się do transformacji ekologicznej i rozwoju krótkich łańcuchów dostaw żywności, takie jak: dostępne finansowanie w ramach drugiego filaru WPR, stosowanie przepisów dotyczących żywności w odniesieniu do drobnych rolników w sposób elastyczny dla produkcji na małą skalę, wprowadzenie lub udoskonalenie odpowiednich usług edukacyjnych i doradczych w zakresie sprzedaży bezpośredniej i agroekologii, zachęcanie do tworzenia sieci wymiany między rolnikami, ukierunkowanie badań naukowych na agroekologię i potrzeby producentów w krótkich łańcuchach, dostosowanie zasad konkurencji w celu ułatwienia zaopatrywania społeczności w żywność poprzez krótkie, lokalne łańcuchy.

Powyższe punkty zwiększają znaczenie niniejszego rozdziału i podejścia środowiskowego, które powinno być uwzględniane i przyjmowane przez tych uczestników krótkich łańcuchów dostaw żywności, którzy chcieliby pomóc rolnikom w produkcji, przetwarzaniu i sprzedaży.

W ostatniej dekadzie francuskie rządy zaczęły wzmacniać środki mające na celu ekologizację rolnictwa. Od czasu planu „EcoPhyto 2018” (European Commision, 2018b) przyjętego przez Ministerstwo Rolnictwa w 2008 r., aż do ustanowienia nowych, ramowych przepisów rolnych (Loi d'avenir z 13 października 2014 r.), które wyraźnie odnoszą się do agroekologii, wzmocniono środki instytucjonalne w celu zachęcenia rolników do przyjęcia bardziej zrównoważonych praktyk. Na podstawie tych przepisów wzywa się producentów do wdrożenia alternatywnych metod produkcji w celu ograniczenia stosowania syntetycznych materiałów oraz połączenia działalności gospodarczej, środowiskowej i społecznej (Magrini et al., 2019).

Magrini et al. (2019) opisali ten polityczny, środowiskowy, społeczny i gospodarczy proces w swoich badaniach, które zostały przytoczone poniżej dla uzyskania lepszego zrozumienia:

„Transformacja rolnictwa stawia również pod znakiem zapytania zrównoważony charakter żywności (Francis et al. 2003; Barbier and Elzen 2012; Hinrichs 2014; Gliessman 2015). Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (2012) definiuje zrównoważony charakter żywności jako ściśle związany ze zrównoważonym charakterem rolnictwa, na podstawie następujących pięciu kryteriów: (i) chroni różnorodność biologiczną ekosystemu; (ii) jest dostępna i akceptowalna kulturowo; (iii) jest sprawiedliwa pod względem gospodarczym i przystępna cenowo; (iv) jest bezpieczna, odpowiednia pod względem odżywczym i zdrowa; oraz (v) optymalizuje wykorzystanie zasobów naturalnych i ludzkich. Zrównoważony rozwój rolnictwa i systemów żywnościowych obejmuje zatem jednocześnie zmiany techniczne i wartości, które nimi rządzą: wymaga wdrożenia „zmian innych niż technologiczne, takich jak zmiany w zachowaniach konsumentów, normach społecznych, wartościach kulturowych i formalnych ramach instytucjonalnych” (OECD 2010). Jest to tym bardziej istotne, mając na uwadze, że „praktyki rolnicze nie są zasadniczo kształtowane przez nauki agronomiczne czy ekologiczne, ale przez rynki, przepisy i programy wsparcia rolnictwa” (Weiner 2017).

Transformacja systemowa polegająca na ekologizacji rolnictwa i żywności, która obejmuje wielu interesariuszy (rolników, łańcuchy dostaw, podmioty zarządzające zasobami naturalnymi) i która charakteryzuje się świadomą chęcią polityków do wprowadzenia zmian, jest określana mianem transformacji agroekologicznej (Duru et al. 2015a). Należy zauważyć, że jest to transformacja, a nie rewolucja, ponieważ nie pociąga za sobą wyraźnie potrzeby innych zmian w odniesieniu do kapitalistycznych fundamentów modelu społecznego leżących u podstaw obecnego rolnictwa i żywności (por. Hinrichs 2014 lub Brown et al. 2012). Jest to transformacja dokonująca się w ramach naszego reżimu kapitalistycznego, mająca na celu przejście na bardziej zrównoważony system rolniczy i żywnościowy.”

Kolejną definicją, którą należy wyjaśnić, jest agroekologia. 

Termin „agroekologia” został po raz pierwszy użyty w latach 30. przez Bensina, rosyjskiego agronoma, początkowo w odniesieniu do stosowania metod ekologicznych w badaniach nad uprawami. Agroekologia to w szerokim ujęciu spójna koncepcja opracowywania systemów produkcji rolnej, które wykorzystują funkcje ekosystemów, zmniejszają negatywny wpływ na środowisko i chronią zasoby naturalne. W kategoriach naukowych agroekologia może być zdefiniowana jako dyscyplina na styku agronomii, ekologii i nauk społecznych, z przewagą podejścia systemowego. Wreszcie, gdy już pojawiają się ruchy agroekologiczne, to zwykle wyłaniają się na tle dominującej tendencji do modernizacji rolnictwa i promują rozwój obszarów wiejskich, suwerenność żywnościową i rolnictwo przyjazne środowisku” (Schaller, 2013).

W kolejnych podrozdziałach przedstawione zostaną główne etapy i praktyki transformacji ekologicznej w odniesieniu do poszczególnych etapów łańcucha dostaw: produkcja, przetwarzanie, pakowanie, logistyka, konsumenci, zarządzanie.

Techniki produkcji rolnej: priorytet

Produkcja rolna odpowiada za ponad 50% całkowitej emisji CO2, znacznie więcej niż transport, pakowanie, przetwarzanie (Schaller, 2013). Zadaniem konsultanta jest więc zarówno praca z rolnikami, którzy stosują najlepsze praktyki agroekologiczne, jak i zachęcanie do zmiany praktyk. Poniżej przedstawiono elementy, na których opierać mogą się takie praktyki:

     A. Środki produkcji

Wykorzystanie środków produkcji z zewnątrz zamiast zasobów lokalnych prowadzi do outsourcingu zasobów wiedzy. Wiedza ta nie pochodzi już od rdzennych społeczności lokalnych: pochodzi z zewnątrz, jest przekazywana odgórnie przez dostawców środków produkcji i zewnętrznych ekspertów (LRD, 2007). Istnieje tendencja do sprowadzania rolników do roli biernych odbiorców technologii bez możliwości wyboru (Medina, 2009). Odzwierciedla ona również radykalną zmianę relacji z naturą w porównaniu do tradycyjnej działalności rolniczej.

Nawozy mineralne (np. azot, fosfor), szeroko wykorzystywane w rolnictwie konwencjonalnym, pochodzą z kopalin. Ich stosowanie jest zwykle powiązane z praktykami, które sprzyjają monokulturze. Dlatego we współpracy rolników na szczeblu terytorialnym wykorzystuje się płynne odchody zwierzęce i zastępuje nawozy mineralne organicznymi.

Kolejnym często poruszanym tematem jest pochodzenie białek. Od początku lat 70. import soi do Europy zwiększył się pięciokrotnie. Uprawa soi odgrywa kluczową rolę w wylesianiu Amazonii i sawanny, ponadto jest ona zwykle modyfikowana genetycznie (GMO) i stanowi nieprzewidywalne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Unia Europejska importuje rocznie 17 mln ton surowego białka roślinnego (soja, rośliny strączkowe, słonecznik itp.), w tym 13 mln ton soi, co czyni ją drugim, po Chinach, największym importerem na świecie. Za tymi ogromnymi liczbami stoją monopolistyczne korporacje rolno-spożywcze odpowiedzialne za coraz to silniejsze powiązania między gospodarką żywnościową a paliwową, „rewolucję supermarketową”, zliberalizowany globalny handel żywnością, coraz bardziej skoncentrowaną własność gruntów, kurczącą się bazę zasobów naturalnych oraz rosnący sprzeciw ruchów związanych z żywnością na całym świecie” (Holt-Giménez i Shattuck, 2011).

Selekcji nasion dokonuje się bardziej pod kątem wielkości plonu niż odporności na choroby czy niedobór wody. Związek między materiałem siewnym a produktem roślinnym idealnie przedstawiają międzynarodowe firmy, które opracowują oba z nich (np. Syngenta). Lokalna różnorodność odmian może stymulować odporność na zagrożenia klimatyczne poprzez zwiększenie bioróżnorodności i odporności na szkodniki.

     B. Niezależność energetyczna (oraz od źródła energii: kopalne lub odnawialne źródła energii)

Wszystko, co pozwala oszczędzać energię pochodzącą z paliw kopalnych poprawia bilans środowiskowy rolnika. W każdym regionie Europy uprawy dostosowane są do pór roku. Zimowa produkcja pomidorów w Holandii, nawet jeśli są one spożywane w pobliżu uprawy, będzie wpływać na środowisko w związku z ogrzewaniem szklarni i związanymi z tym inwestycjami w materiały.

Rozwiązaniem dla konsultanta jest poleganie na rolnikach wspierających agroekologię i regionach działających na rzecz ekologizacji rolnictwa.

     A. Wykorzystanie produktów ubocznych

Celem produkcji rolnej może być nie tylko pozyskanie żywności, ale również wykorzystanie produktów ubocznych. Na przykład słomę pozostałą po uprawie pszenicy można wykorzystać do budowy domów, produkcja oleju konopnego stwarza również możliwości wytwarzania chusteczki, dzięki hodowli bydła mlecznego i mięsnego można też pozyskać skórę do wyrobu torebek, a poza baraniną z hodowli owiec można również otrzymać wełnę^[1]. Dzięki takiemu podejściu można zwiększyć udział KŁDŻ w transformacji ekologicznej poprzez redukcję nacisku na wykorzystanie gruntów, zmniejszenie zanieczyszczenia w porównaniu do podobnej produkcji przemysłowej (biodegradowalność) oraz ograniczenie transportu (jeśli produkty są używane głównie na danym terytorium). Poza tym przynosi ono dodatkowe dochody. Jednakże w wykorzystaniu produktów ubocznych, uzyskaniu drugiego dochodu i tworzeniu wartości dodanej często dużą przeszkodę stanowią przepisy krajowe. Ważne jest, aby konsultant posiadał wiedzę z zakresu regulacji prawnych obowiązujących w danym kraju, głównie w przypadku produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego.

     B. Praktyki rolnicze

Poniżej przedstawiono kilka dobrych praktyk, które powinni stosować rolnicy współpracujący z konsultantami obszarów wiejskich (Osez agriculture, 2020).

• Płodozmian, który obejmuje rośliny strączkowe wiążące azot w glebie,
• Obecność zwierząt (lub współpraca między hodowcami zwierząt i rolnikami) w celu uzyskania obornika i wzbogacenia produktów ubocznych upraw,
• Wykorzystanie naturalnego materiału siewnego odpornego na choroby i szkodniki,
• Uprawa bezpłużna (lub uprawa minimalna), która przyczynia się do poprawy naturalnej żyzności gleby,
• Obecność upraw zimowych, które ograniczą erozję,
• Wybór technik uprawy, które nie wymagają nawadniania lub wymagają go w niewielkim stopniu w celu ochrony zasobów wodnych,
• Obecność żywopłotów (lub praktyk agroleśniczych) w celu wspierania równowagi biologicznej,
• Produkcja dostosowana do sezonów danego obszaru,
• Techniki energooszczędne, takie jak suszenie solarne, wykorzystywanie zwierząt zaprzęgowych, mechanizacja,
• Zintegrowana ochrona roślin (ang. integrated pest management – IPM), która wykorzystuje odporność i różnorodność ekosystemów do zwalczania szkodników, chorób i chwastów, a pestycydy stosuje tylko wtedy, gdy inne opcje są nieskuteczne,
• Agroleśnictwo, które łączy wielofunkcyjną hodowlę drzew z działalnością rolniczą oraz polega na zbiorowym zarządzaniu pobliskimi zasobami leśnymi,
• Akwakultura, która łączy systemy rolnicze i zasoby wodne bogate w ryby, krewetki i inne zwierzęta, np. nawadniane pola ryżowe i stawy rybne, co prowadzi do zwiększenia produkcji białka,
• Zbieranie wody na obszarach suchych, co może umożliwić uprawę wcześniej porzuconych i zdegradowanych gruntów oraz prowadzenie dodatkowych upraw na małych skrawkach nawadnianych gruntów dzięki lepszej retencji wody deszczowej.

Stosując techniki agroekologiczne, rolnik zwiększa bilans energetyczny swojego gospodarstwa (i jego autonomię), przyczynia się do rozwoju bioróżnorodności oraz ogranicza lub eliminuje stosowanie pestycydów. Jednak wdrożenie i pomyślne realizowanie metod agroekologicznych wymaga wyjścia poza ramy gospodarstwa. Większość spraw związanych ze środowiskiem rozgrywa się w wyższych skalach przestrzennych: utrzymanie różnorodności biologicznej na poziomie siedlisk i krajobrazów, zapewnienie jakości wody pitnej na poziomie obszaru zaopatrzenia w wodę, erozja na poziomie działu wodnego, zrównoważenie odporności odmian na poziomie terytoriów, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych na poziomie globalnym itd. Skale przestrzenne ograniczone są zarówno przez czynniki fizyczne jak działalność człowieka. Jest to kwestia „projektowania przestrzenno-czasowych struktur działalności rolniczej i krajobrazu dostosowanych do warunków środowiska, tak aby rolnicy mogli korzystać z zalet różnorodności biologicznej i otoczenia oraz ograniczyć wpływ na środowisko” (Mzoughi, 2013). Takie podejście do ekologizacji rolnictwa wymaga, aby mogła ona zostać przeprowadzona, zaangażowania wszystkich podmiotów na danym terytorium (Colin, 2018).

Konsultant musi więc zainteresować się wspomnianą skalą terytorialną w celu podjęcia współpracy z podmiotami lub zmotywowania ich do działania.

Przetwarzanie produktów lokalnych: brakujące ogniwo 

Wpływ przetwarzania produktów na równowagę środowiskową w porównaniu np. z produkcją pozostaje niewielki jeśli jest oderwany od kontekstu. Analiza cyklu życia (patrz załącznik graficzny nr 1) np. chleba z ekologicznej pszenicy (wg metody Recipe2016) wykazała, że poza powstawaniem drobnych cząstek (związanych z gotowaniem na drewnie), wpływ wynosi 5% na cały cykl (Colin, 2018).

Produkcja lokalna zlokalizowana z dala od zakładów przetwórczych ma wpływ na równowagę środowiskową, społeczną i ekonomiczną całego łańcucha wartości, a w szczególności gospodarstwa rolnego. Na przykład dochód producenta wołowiny (który sprzedaje lokalnie) może wahać się w skali od 1 do 4, w zależności od tego, czy w pobliżu znajduje się rzeźnia, czy nie (Chiffoleau 2020).

Ze względu na strefę klimatyczną większość produkcji rolnej w Europie ma charakter sezonowy. Konieczne jest zatem przetwarzanie surowców w okresach wysokiej produkcji, zarówno w celu uniknięcia konieczności ich sprowadzania przez pozostałą część roku, jak i w celu utrzymania cen produktów lokalnych. Przyczynia się to również do poprawy rentowności lokalnych drobnych przedsiębiorstw.

Nawet jeśli efektywność energetyczna małej jednostki przetwórczej jest a priori gorsza niż produkcja przemysłowa przeliczana na kilogram produktu, należy porównać wskaźniki związane z tworzeniem lokalnych miejsc pracy, zmniejszeniem odległości między miejscem pracy a domem, autonomią żywnościową bioregionu lub zmienić wskaźniki: nie mierzyć energii zużytej na kilogram produktu, ale na liczbę stworzonych/utrzymanych miejsc pracy i wygenerowanych euro (Loiseau et al. 2018).

Małe lokalne przetwórnie owocowo-warzywne, mięsne i mleczne umożliwią powstawanie przedsiębiorstw zaangażowanych w rozwój lokalnej gospodarki, nawet w regionach wiejskich są one w stanie przyciągnąć innych przedsiębiorców, przyczyniając się do budowania czystej gospodarki. Polegają one na pomocy konsultantów, którzy działając w ramach krótkich łańcuchów dostaw wspierają ekologiczną, społeczną i ekonomiczną transformację.

Rzeźnicy, piekarze, serowarzy, kucharze – ci specjaliści z branży spożywczej również mają możliwość kupowania lokalnie, pod warunkiem, że wykraczają poza ramy pozornej konkurencji (np. hodowcy mogą pokusić się o założenie zakładu rozbioru i przetwórstwa, aby kontrolować cały łańcuch przetwórczy i nie musieć korzystać z usług lokalnego rzeźnika – tak jest w przypadku sprzedaży mięsa w pudełkach). Dzięki wsparciu konsultanta mogą oni nawiązać współpracę, a miejscowi rzemieślnicy mogą opracować przemyślane procesy (lub zainspirować się tradycyjnymi technikami), które przyczynią się do poprawy równowagi ekologicznej:

• Browarnicy wykorzystują produkty uboczne procesu wytwarzania piwa do produkcji ciastek podawanych jako aperitif lub jako paszę dla zwierząt. Gorącą wodę zużywaną w procesie produkcji piwa również można odzyskać i wykorzystać do innych celów,
• Producenci chleba na naturalnym zakwasie nie stosują komory rozrostu (co wiąże się z oszczędnością energii i mniejszymi nakładami inwestycyjnymi), inni odzyskują ciepło z pieca do podgrzewania wody lub wybierają piece na drewno z filtrami cząstek stałych i systemem optymalizacji ciepła,
• Destylatorzy i producenci olejków eterycznych mogą ogrzewać destylarnię lokalnym drewnem,
• Rzemieślnicy stosują fermentację mlekową do konserwowania warzyw, proces ten nie wymaga obróbki termicznej i pozwala na uzyskanie równowagi składników odżywczych,
• Na ograniczenie emisji CO2 i drobnych cząstek pozwala również pieczenie (chleba lub pizzy) w piecu na drewno z filtrem cząstek stałych. Ponadto można wykorzystywać energię odnawialną i lokalną (np. pelet drzewny, który emituje mniej zanieczyszczeń).

Opakowanie: symbol przemysłowego systemu żywnościowego

Ogólnie wiadomo, że zmniejszenie odległości pomiędzy miejscem produkcji i konsumpcji pozwala na ograniczenie liczby opakowań produktów. W większości KŁDŻ surowce nie wymagają opakowania do transportu. Ponadto w wielu przypadkach konsumenci stosują opakowania wielokrotnego użytku, takie jak torby materiałowe, drewniane skrzynki itp., co ma duże znaczenie dla środowiska, ponieważ nie generuje potrzeby dodatkowego transportu. Ponowne wykorzystywanie pozwala na oszczędności zarówno poprzez redukcję kosztów produkcji opakowań, jak i utylizacji odpadów (Ademe, 2017).

Opakowania z tworzyw sztucznych (French Ministry of Ecology, 2019), biorąc pod uwagę tylko i wyłącznie emisję gazów cieplarnianych, odgrywają niewielką rolę w ogólnym bilansie klimatycznym w porównaniu do metod produkcji i transportu, ale często idą w parze ze zdelokalizowanymi i pozbawionymi sezonowości systemami przemysłowymi. W związku z tym pośrednio przyczyniają się do zwiększenia emisji gazów cieplarnianych. Dlatego też konsultant musi dbać o to, aby podczas współpracy z lokalnymi producentami zmniejszyć ilość odpadów z tworzyw sztucznych w całym łańcuchu.

Należy również wspomnieć, że stosowanie szklanych opakowań doceniane jest przez ekologów. Jednak w badaniu przeprowadzonym przez ADEME (Ma-bouteille, 2021) wykazano, że rocznie wyrzuca się 2,3 mln ton szkła, co stanowi 49,6% wszystkich odpadów. Badanie to wskazuje również, że ponowne wykorzystanie szkła po lokalnym piwie, sokach, syropach, winie itp. pozwoli zaoszczędzić 75% energii, 33% wody i ograniczyć emisję CO2 o 79% rocznie w skali kraju. Dlatego też francuski region Sommières i LEADER (lokalna grupa działania wspierana przez Programy Rozwoju Obszarów Wiejskich Unii Europejskiej) zjednoczyły się, aby realizować nowe projekty polegające na odbieraniu szkła od konsumentów i ponownym wykorzystaniu go do lokalnej konsumpcji. Dzięki tej inicjatywie powstała na przykład firma Locaverre, która zbiera szkło, czyści je zgodnie z przepisami, a następnie zwraca rolnikom. Projekt jest istotny społecznie, ponieważ działalność ta prowadzona jest przez osoby niepełnosprawne (Helloasso, 2021).

Można stwierdzić, że konsultanci pełnią w łańcuchu kluczową rolę w uwrażliwianiu producentów i konsumentów, łączeniu głównych podmiotów i pomaganiu im w korzystaniu z funduszy europejskich i krajowych.

Logistyka (i metody dystrybucji): znaczne możliwości rozwoju

Biorąc pod uwagę jedynie emisję CO2 na kilogram przewożonego produktu, wyniki systemów dostaw w krótkich łańcuchach żywnościowych nie są dobre: emisja CO2 jest około 10 razy mniejsza w przypadku samochodów  ciężarowych o masie maksymalnej 32 ton i 100 razy mniejsza w przypadku frachtowców transoceanicznych niż w przypadku samochodu ciężarowego o masie nieprzekraczającej 3,5 tony (Ademe, 2017). Oznacza to, że transport drogowy ma większy wpływ na emisję gazów cieplarnianych niż inne metody dystrybucji. Ponadto, według Agencji Ochrony Środowiska i Gospodarki Energetycznej (Agency for Environment and Energy Management, ADEME), pokonanie ostatniego etapu dostawy odpowiada za 25% emisji gazów cieplarnianych, z których jedna trzecia to CO2. Ostatni etap dostawy jest również bardzo kosztowny, ponieważ stanowi on od 20 do 50% całkowitego kosztu łańcucha dostaw (Abdelhai, Malhéné, Gonzalez-Feliu, 2014).

Liczby te jednak uwzględniają jedynie emisję CO2 na kilogram produktu i w statystykach tych wyhodowany lokalnie ekologiczny pomidor z naturalnego ziarna jest takim samym produktem, co pomidor z odmiany hybrydowej, wyprodukowany w szklarni poza sezonem i za granicą. W rzeczywistości porównują one produkty, które nie są porównywalne. Ponadto nie uwzględniają one również oceny środowiskowej (i ekonomicznej) inwestycji publicznych, które umożliwiają ruch samochodów ciężarowych. Mówiąc szerzej, nie uwzględnia się wielofunkcyjności związanej z zakupami dokonywanymi w ramach krótkich łańcuchów dostaw żywności. Wystarczy wybrać się na spacer po targowiskach na świeżym powietrzu, aby zdać sobie sprawę, jak KŁDŻ przyczyniają się do rozwoju relacji społecznych. Należałoby zatem zbadać ogólne zachowanie kupującego: czy odbieranie produktów od producenta nie jest jednocześnie jego hobby, tak jak spacer przez las nad morskie wybrzeże? Jeśli tak, środowiskowy wpływ zakupu produktów z krótkich łańcuchów żywnościowych musi być przynajmniej porównany z wpływem zakupu w supermarkecie oraz wpływem przemieszczania się w celach rekreacyjnych.

Niemniej jednak konieczne jest, aby KŁDŻ poczyniły postępy, zwłaszcza w odniesieniu do ostatniego etapu dostawy na obszarach miejskich. Sektor ten jest młody, słabo lub w ogóle niezorganizowany na poziomie logistycznym. Istnieją bardzo duże możliwości rozwoju w tej dziedzinie (Raton et al.2020). Miasta, szczególnie dotknięte problemem zanieczyszczenia miejskiego i pod wpływem impulsu, jakim jest europejski plan klimatyczny, tworzą tzw. strefy niskiej emisji, w których nie będzie już możliwe poruszanie się pojazdów emitujących zanieczyszczenia. Sytuacja ta zachęca do brania udziału w innowacyjnych projektach. Ważną kwestią, szczególnie biorąc pod uwagę sytuację, w której wiele pojazdów pokonuje drogę powrotną bez ładunku, jest organizowanie przez osoby indywidualne, grupy zakupowe, restauracje, sklepy i inne punkty sprzedaży wspólnych przejazdów, przynajmniej od momentu wjazdu do miast.

Kilka większych miast w Europie prowadzi projekty obejmujące tworzenie lokalnych platform logistycznych: „Le Kiosque Paysan” w Nantes, „Metropolitan Interest Market” w Lyon i „Km 0” w Madrycie. W Marsylii organizacja Fab'lim zakończyła właśnie badanie potrzeb, z którego wynika, że centra logistyczne zajmujące się organizacją wspólnych przejazdów to najodpowiedniejsze rozwiązanie problemu ostatniego etapu dostawy (Duret,J., 2020).

Osoby prywatne również rozwijają inicjatywy w zakresie koordynacji i łączenia przejazdów (w tym odbieranie produktów od producentów i przekazywanie ich do punktów dostaw), takie jak blabla car (wspólne przejazdy na terenie całej Francji i Europy), La Charrette, Local Food Hub itp.

Przykłady inicjatyw z sektora prywatnego lub wolontariatu mających na celu poprawę efektywności ekonomicznej, organizacyjnej i środowiskowej transportu w krótkich łańcuchach we Francji:

• Wzajemna współpraca między pośrednikami GRAP (lokalnej grupy spożywczej): ciężarówka nigdy nie jedzie pusta

Organizacja ta zrzesza około pięćdziesięciu sklepów spożywczych z produktami lokalnymi i ekologicznymi w regionie Owernia-Rodan-Alpy.

Innowacja: producent sera dostarcza wszystkie zamówienia dla sklepów spożywczych w sieci GRAP do sklepu spożywczego znajdującego się najbliżej miejsca zamieszkania. Ciężarówka należąca do GRAP, która dostarcza produkty do sklepów spożywczych, odbiera paczkę i rozwozi produkty do zainteresowanych ich zakupem sklepów spożywczych na swojej trasie. Ciężarówka nigdy nie jedzie pusta.

• zainteresowanych ich zakupem

Stéphanie Conrad zajmuje się produkcją nabiału w Normandii. Odbiera inne produkty z okolicznych gospodarstw i zawozi je na targowisko w Paryżu, który położony jest 150 km dalej. Kupuje produkty od innych producentów, ponosi więc ryzyko handlowe. Rezultat: na kilkunastu producentów przypada jeden transport.

W trakcie realizacji tego typu przedsięwzięcia należy pamiętać o kwestiach związanych z ubezpieczeniem. W zależności od kraju przepisy mogą się różnić!

W tych dwóch przypadkach to relacja, którą lider projektu utrzymuje z pozostałymi uczestnikami KŁDŻ odpowiada za sukces przedsięwzięcia. To właśnie stosunki międzyludzkie i sieci kontaktów, które tworzymy na danych obszarze, stanowią żyzny grunt dla współpracy w kierunku „innej gospodarki”.

Kolejnym przykładem systemu dostaw jest projekt „Promoted”. W tym przypadku na terenie gospodarstw rolnych ustawiono pojemniki chłodnicze, do których rolnicy wkładają produkty, które następnie są odbierane przez przewoźników. Interesującym faktem dotyczącym tej historii jest to, że rolnicy z Gór Lyońskich nie przyłączyli się do tej inicjatywy, ponieważ system ten wydawał im się zbyt bezosobowy: krótkie łańcuchy żywnościowe mają na celu przywrócenie personalnego charakteru gospodarki i ponowne włączenie jej w relacje międzyludzkie w celu promowania gospodarki bardziej zrównoważonej na wszystkich frontach.

Kolejnym sposobem na ograniczenie transportu jest umieszczenie producenta w pobliżu konsumenta. Decydenci uświadomili sobie, szczególnie za sprawą epidemii wiosną 2020 roku, jak bardzo ich miasta zależne są od dostępu do żywności. Podejmują działania, które ułatwią produkcję rolną na obszarach miejskich lub w pobliżu miast (np. poprzez udostępnianie ziemi). I odwrotnie, poprzez inicjowanie działań na obszarach wiejskich, konsument znajdzie się, jeśli na danym obszarze funkcjonują KŁDŻ, w pobliżu miejsc produkcji. Kryzys zdrowotny również tutaj wywołał zmiany: na przykład liczba paryżan chcących opuścić Paryż, aby pracować i żyć na wsi, gwałtownie wzrosła w 2020 roku (lechemindesmures, 2019). To naturalnie prowadzi do pojawienia się nowej klienteli w pobliżu gospodarstw rolnych: osób, które często są już konsumentami produktów ekologicznych.

Misją konsultanta jest budowanie sieci relacji bliżej tych osób, które mogą mu pomóc w poszukiwaniu najbardziej ekologicznych rozwiązań (wybrani urzędnicy, osoby odpowiedzialne za projekty na rzecz mobilności i/lub miejscowe centra logistyczne). Musi on mieć na uwadze koszty logistyki, ponieważ rolnicy często zaniedbują kwestie transportu i ochrony środowiska. Koszty dostawy nie są zwykle wysokie.

Konsumenci

     A. „Trzecie miejsca”

Wśród konsumentów i w grupach zakupowych wspierających rolnictwo pojawiła się nowa definicja „trzecich miejsc”, czyli obszarów w których kwitną inicjatywy obywatelskie mające na celu dostarczanie wysokiej jakości produktów lokalnych. Pomysł wywodzi się z biur co-workingowych, które powstały z myślą o zapewnieniu otwartych na różne kultury miejsc dla osób chcących się spotkać, zjeść, podyskutować, pielęgnować ogród i zrobić coś razem. W miejscach tych prowadzona jest różnorodna działalność: edukacja, zakwaterowanie, gastronomia, sprzedaż w krótkich łańcuchach żywnościowych, rolnictwo i ogrodnictwo, gospodarka o obiegu zamkniętym, badania obywatelskie, wydarzenia kulturalne itd. Ich charakterystyka jest zróżnicowana, ponieważ mogą być one darmowe lub dostępne za opłatą, przeznaczone dla wszystkich osób lub profesjonalistów, związane z rolnictwem, żywnością, ogrodnictwem, sztuką bądź edukacją.

Ich twórcy nastawieni są na współpracę z dostawcami produktów lokalnych pochodzących z gospodarstw przyjaznych środowisku, które przyczyniają się do szerzenia nawyków związanych z kupowaniem lokalnych, zdrowych produktów/poprawy nastawienia lokalnych konsumentów do tego typu zakupów. W miejscach tego typu akceptuje się (i ceni) owoce o nieregularnych cechach (które czynią je niezdatnymi do sprzedaży na rynku), co przyczynia się do ograniczenia stosowania pestycydów, dzięki którym można wyprodukować owoc lub warzywo nieposiadające wad.

Do „trzecich miejsc” należeć mogą ogólnodostępne ogrody miejskie, kuchnie miejskie, targowiska rolne, miejsca publiczne, gospodarstwa, w których można poznać tajniki rolnictwa, kupić lokalne produkty, zdobyć wiedzę na temat praktyk agroekologicznych i rolników. Są to miejsca, które uwrażliwiają młode pokolenie i pomagają w rozwoju małych miejscowości.

     B. Ekologiczna gastronomia

W całej Europie ważnym tematem jest reorganizacja usług zbiorowego żywienia. Zgodnie z obowiązującą we Francji ustawą o nazwie „Egalim” wymagane jest, aby do roku 2022 50% produktów w ofercie zbiorowego żywienia stanowiły produkty zrównoważone, w tym 20% produkty ekologiczne. Kupując lokalnie, przedstawiciele branży gastronomicznej mogą wspierać dobre, zrównoważone praktyki rolnicze wdrożone w najbliższym otoczeniu oraz zachęcać, np. za pomocą umowy, do ekologicznej transformacji te gospodarstwa, które jeszcze nie stosują takich praktyk. Zarówno w zakładach gastronomicznych sieci otwartej, jak i zamkniętej kucharz lub zmotywowany pomocnik kucharza może stymulować proces dokonywania zakupów u lokalnych producentów i wzmacniać pozytywny efekt spirali na danym obszarze. Rodzice uczniów mogą zachęcać lokalnych decydentów, by pomagali zakładom gastronomicznym w przechodzeniu na produkty ekologiczne i lokalne.

Konsultant może wykorzystać tę energię do rozwijania własnych projektów, a nawet, w zależności od swojej pozycji, do stymulowania tego typu działań.

Kontrola

Żaden z wymienionych powyżej 5 etapów łańcucha dostaw (produkcja, przetwarzanie, logistyka, pakowanie, konsumpcja) nie może być skutecznie realizowany przez jednego konsultanta. Współpraca między wszystkimi uczestnikami odpowiedzialnymi za prawidłowe funkcjonowanie łańcucha jest konieczna, aby nie doszło do niepożądanych skutków. Za kontrolę nad łańcuchem dostaw odpowiadają władze, a także wszyscy ci, którzy działają na danym obszarze. Konsultanci KŁDŻ odgrywają kluczową rolę we wspieraniu transformacji ekologicznej krok po kroku, uwzględniając potrzeby lokalnych interesariuszy.

Dzięki odpowiedniej kontroli można zachować tożsamość terytorialną produktu, zapobiec nadmiernej eksploatacji zasobów lokalnych, ułatwić dostęp do zasobów zewnętrznych oraz rozłożyć koszty i korzyści pomiędzy zainteresowane strony (Brunori, G. et al, 2016).

Aby móc przeanalizować każdy etap lokalnego łańcucha dostaw, konsultant powinien posiadać podejście systemowe. Może on przyczynić się do transformacji ekologicznej jeśli posiada dobrą znajomość terytorium, na którym operuje, rozumie istotę trudności osobistych, politycznych, środowiskowych i ekonomicznych oraz dysponuje obszerną wiedzą na temat zaangażowanych interesariuszy. Należy podkreślić, że nie ma on obowiązku wiedzieć wszystkiego, ale musi posiadać umiejętność tworzenia relacji między ludźmi w celu zapewnienia realizacji podjętych działań.

PODSUMOWANIE

Stwierdzenie, że krótkie łańcuchy dostaw żywności i transformacja ekologiczna idą ze sobą w parze nie jest tak naprawdę czymś oczywistym. Jeśli transport, pakowanie i przetwarzanie na szczeblu lokalnym rozpatrywane są pojedynczo, KŁDŻ nie są w stanie wykazać swojej ekoefektywności.

Czynnikiem decydującym jest jednak to, aby rolnicy uczestniczący w KŁDŻ byli zaangażowani w praktyki agroekologiczne (co do czego należy się upewnić), a także przyczyniali się do ekologizacji rolnictwa.

Aby zmierzyć udział krótkich łańcuchów dostaw żywności w procesie transformacji ekologicznej, konieczne jest podejście globalne. Na przykład konsument, który jedzie rowerem, by wypełnić swój koszyk ekologicznymi warzywami robi znacznie więcej niż tylko kupuje lokalne warzywa. Dba on o pokonanie odległości bez emisji gazów cieplarnianych, pyta o jakość produktów i dzieli się swoją wiedzą z dziećmi, gotuje przy użyciu świeżych produktów bez dodatków i poddaje recyklingowi odpady roślinne. Samodzielny konstruktor, który buduje swój dom z drewna i miejscowej słomy robi znacznie więcej niż tylko mieszkanie dla siebie. Nadaje wartość produktom ubocznym rolnictwa (słoma), znacznie ogranicza ilość odpadów (materiały biodegradowalne), często prowadzi działalność na miejscu (np. w formie telepracy), a także wspiera rolnika, kupując jego produkty.

Nie przeprowadzono jeszcze żadnych obszernych badań, które pokazałyby, jakie skutki w przyszłości przyniosłaby zakrojona na dużą skalę relokalizacja i repersonalizacja gospodarki w procesie transformacji ekologicznej.

Międzynarodowe firmy dystrybucyjne od kilku lat wyczuwają zmianę tendencji i koncentrują się na dostawach w krótkich łańcuchach i na modelach kontraktacji, które rządzą się tymi samymi prawami, co długie łańcuchy dostaw.

Powinniśmy się spodziewać współistnienia krótkich łańcuchów żywnościowych opartych na metodach długich łańcuchów dostaw i krótkich obiegów wynikających z „relokalizacji i repersonalizacji gospodarki”. Mało prawdopodobne jest, że dotychczas stworzone modele (RWS, sklepy producenckie itp.) będą w stanie zaspokoić rosnący popyt w krótkim czasie. Krótkie obiegi realizujące model „alternatywnej gospodarki” mogą z drugiej strony, w perspektywie średnioterminowej i dzięki logice tworzenia sieci, przywrócić równowagę relacji władzy, zarówno w obrębie sektorów, jak i terytoriów: konsultanci mają tu do odegrania kluczową rolę.

^[1] Nie zostały uwzględnione grunty przeznaczone na produkcję artykułów innych niż spożywcze, co może prowadzić do konkurowania z potrzebami żywnościowymi danego terytorium.